وقتی فردی دستگیر میشود، معمولا بلافاصله به زندان منتقل نمیشود، بلکه مدتی را در بازداشتگاهها میگذراند. این بازداشتگاهها مکانهایی غیر از زندان هستند که برای نگهداری موقت دستگیرشدگان تدارک دیده شده است. نگهداری یک فرد در بازداشتگاه ممکن است به دلیل انجام تحقیقات اولیه بوده، یا به دلیل انتظار برای تعیین تکلیف قضایی باشد. برای مثال اگر فردی در یک درگیری خیابانی توسط ماموران نیروی انتظامی دستگیر شود، ابتدا به بازداشتگاه مستقر در کلانتری منتقل میشود تا در طول ۲۴ ساعت به مقام قضایی معرفی شود و تعیین تکلیف شود.
اگر فردی توسط ماموران امنیتی دستگیر شود معمولا به بازداشتگاه امنیتی منتقل خواهد شد. همچنین ممکن است مقام قضایی برای انجام تحقیقات مقدماتی، متهم را در اختیار نیروهای امنیتی یا انتظامی قرار دهد. در این صورت هم، متهم مدتی در بازداشتگاه امنیتی یا بازداشتگاه انتظامی تحت نظارت و بازجویی قرار خواهد گرفت. متهمان امنیتی معمولا در طول تحقیقات مقدماتی در بازداشتگاههای وزارت اطلاعات یا بازداشتگاههای سازمان اطلاعات سپاه نگهداری میشوند. بنابراین در یک نگاه کلی میشود محل نگهداری متهمان یا محکومین را به سه دسته کلی تقسیمکرد:
۱- زندانها که بر اساس تعریف آییننامه اجرایی سازمان زندانها محلی هستند که در آن محکومین قطعی با معرفی مقامات ذیصلاح قضایی و قانون برای مدت معین یا به طور دائمی به منظور اصلاح و تربیت و تحمل کیفر نگهداری میشوند.
۲- «بازداشتگاهها» که محل نگهداری موقت متهمان تا تعیین تکلیف نهایی و صدور حکم هستند.
۳- «تحت نظرگاه» که بر اساس تعریف آییننامه اجرایی نحوه ایجاد، اداره و نظارت بر بازداشتگاههای انتظامی، مکانهایی هستند که متهمان حسب مورد، به دستور مقام قضایی یا در جرایم مشهود به موجب قانون بر اساس گزارش کتبی ضابطان و مقامات ذیصلاح قانونی تا تسلیم به مقام قضایی و حداکثر تا مدت ۲۴ ساعت در آن محل نگهداری میشوند.
مقررات مربوط به این بازداشتگاهها در قوانین و آییننامههای متفاوتی ذکر شدهاند. مهمترین آنها عبارتند از «آییننامه اجرایی سازمان زندانها» مصوب ۱۴۰۰، «آییننامه اجرایی نحوه اداره بازداشتگاههای امنیتی» مصوب ۱۳۸۵ و «آییننامه اجرایی نحوه ایجاد، اداره و نظارت بر بازداشتگاههای انتظامی».
بازداشتگاههای انتظامی، که در راستای اجرای وظایف ضابطین نیروی انتظامی تشکیل شده است، معمولا در مراجع انتظامی همچون آگاهیها قرار دارند. بازداشتگاههای امنیتی هم که در راستای وظایف مراجع امنیتی و رسیدگی به جرایم امنیتی تشکیل شده است بر اساس آییننامه اجرایی نحوه اداره بازداشتگاههای امنیتی در وزارت اطلاعات، سازمان اطلاعات سپاه پاسداران، اطلاعات نیروی انتظامی و سازمانهای حفاظت و اطلاعات نیروهای مسلح مستقر هستند. بنابراین هر گونه بازداشتگاهِ امنیتیِ خارج از این موارد، جنبه قانونی ندارد.
ماده یک، آییننامه نحوه اداره بازداشتگاههای امنیتی میگوید:
«بازداشتگاه امنیتی محل نگهداری متهمانی است که به لحاظ حساسیتهای امنیتی و نظامی و با قرار کتبی مقامهای صلاحیتدار قضایی تا اتخاد تصمیم نهایی به آنجا معرفی میشوند و تحت نظر سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور، که در این آییننامه به اختصار «سازمان» نامیده میشود، اداره خواهد شد.»
تبصره: بازداشتگاههای امنیتی صرفا مربوط به متهمین جرایم امنیتی بوده و واحدهای قضایی از اعزام سایر متهمین و محکومین به این بازداشتگاهها خودداری خواهند نمود.
مراجع مذکور باید لیست و آدرس بازداشتگاههای امنیتی را به قوه قضاییه اعلام کنند. بازداشتگاههای اعلامنشده، بازداشتگاههای غیررسمی نیستند. بعضا مشاهده میشود که نیروهای امنیتی کنشگران مدنی را بعد از بازداشت به مکانهایی که خودشان “خانه امن” مینامند، منتقل میکنند. این مکانها از آنجا که تحت عنوان بازداشتگاه تاسیس و ثبت نشدهاند، غیررسمی هستند و بنابراین انتقال و نگهداری افراد در آنها غیرقانونی است.
بازداشتگاههای انتظامی هم محل نگهداری موقت متهمان غیرامنیتی است. به عنوان مثال اگر فردی به جرم سرقت یا قتل یا کلاهبرداری دستگیر شود، مرجع قضایی میتواند متهم را برای بازجویی به بازداشتگاههای انتظامی ارسال کند. در مقابل اگر شخصی به اتهام جرایم سیاسی یا امنیتی دستگیر شود، مرجع قضایی میتواند متهم امنیتی را حسب مورد، به یکی از بازداشتگاههای امنیتی جهت انجام تحقیقات ارسال کند. این بازداشتگاهها صرفا محل نگهداری متهمان امنیتی است و مرجع قضایی نمیتواند دیگر متهمان را به این بازداشتگاهها منتقل کند.
شما میتوانید نسخه نوشتاری کتاب راهنمای حقوقی برای معترضان را در وبسایت دادبان به آدرس dadban.info به رایگان دانلود کنید و بخوانید.
قسمتهای دیگر این کتاب صوتی را در لینکهای زیر بشنوید:
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۱: مراحل یک پرونده کیفری
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۲: ضابطین دادگستری چه کسانی هستند
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۳: آیا نیروهای امنیتی ضابط دادگستری هستند؟
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۴: تعهدنامه؛ آنچه باید بدانیم
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۵: جلب و دستگیری
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۶: ضوابط جلب
راهنمای حقوقی برای معترضان ۷: رفع توقیف از اشیای ضبط شده
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۸: بازرسی تلفن شهروندان در خیابان
راهنمای حقوقی معترضان، ۹: تفتیش و بازرسی
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۱۰: احضار شهروندان به مراجع قضایی، امنیتی و انتظامی
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۱۱: قرارهای نظارت قضایی
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۱۳: نگهداری متهمان در سلولهای انفرادی
راهنمای حقوقی معترضان ۱۵؛ ۲۲ حق متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی و دادرسی
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۱۴: ممنوعالخروجی
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۱۷؛ ۶ توصیه مهم درباره نحوه تعامل با وکیل
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۱۶؛ حق بهرهمندی متهم از خدمات وکیل
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۱۸؛ اعترافات اجباری
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۱۹؛ استراق سمع و هک شهروندان
راهنمای حقوقی برای معترضان، ۲۰؛ چطور یک پرونده را رسانهای کنیم؟
